In memoriam: Paul Schol, een van de laatste instrumentmakers

Zeilen stuitte op verdrietig nieuws. Tijdens de voorbereiding om een reportage te maken over het werk van instrumentmaker Paul Schol – jarenlang het gezicht van nautische boek- en kaartenwinkel L. J. Harri – hoorden we dat hij op 22 maart is overleden. Om toch zijn verhaal te kunnen vertellen, reflecteert vriend en collega Jan Maat op het uitzonderlijke werk van Paul. Jan: “Er zijn weinig mensen over in Nederland die deze vaardigheden in de vingers hebben.”

Paul Willem Schol (1953-2022) wordt door nabestaanden omschreven als een rustige, vriendelijke zeeman die technisch altijd op de hoogte was. Jarenlang voer Paul als stuurman bij de Holland America Lijn. Toen zijn familie vroeg of hij weer terug naar wal wilde keren stemde hij in. Vlak daarna kwam hij bij de inmiddels 290-jarige boek- en zeekaartenwinkel L.J. Harri in Amsterdam (nu in Rotterdam) terecht, waar ook instrumenten werden verhandeld. Daar leerde Jan Maat hem kennen.

Het gezicht van L. J. Harri

“Paul kwam ik dertig jaar geleden tegen in de winkel. Ik zocht zeekaarten voor het zeilen, welke Paul me verkocht,” vertelt Jan. In die tijd was Paul bedrijfsleider van de winkel. Dat werk heeft hij volgens Jan misschien wel veertig jaar met passie gedaan. Twee decennia geleden werd Jan “door allerlei spelingen van het lot” eigenaar van L.J. Harri, en kwam hij op de werkvloer met Paul te staan.

“Voor heel veel mensen was Paul het gezicht van L.J. Harri,” vertelt Jan, “Hij luisterde immer naar de zeilplannen van zijn klanten en gaf adviezen waaruit zijn enthousiasme bleek.” Jan legt uit dat veel mensen met Paul tijdens het zakendoen een gevoel van vriendschap ervaarden – en nu geschrokken reageerden op het nieuws van Pauls overlijden.

Een uitstervend beroep

Eind jaren ’80 werd Paul opgeleid door de oudere instrumentmakers bij L. J. Harri die met pensioen gingen. Hij leerde alle mechanische navigatieapparatuur repareren en reviseren – elektronica had hij geen affiniteit mee. Jan: “Een goeie instrumentmaker bedenkt, wanneer iets het niet doet of er niet is, een oplossing hoe het wel nog zou kunnen werken. Vaak zijn dit simpele constructies waardoor je grote defecten kan verhelpen.” Zo was Paul. “Nooit zei hij: dat kompas is kapot, je moet een nieuwe kopen. In plaats daarvan zei hij: als ik het kan maken, repareer ik het voor je,” aldus Jan.

En dat is gewild en gewenst in de bootjeswereld. Kompasreviseurs zoals Paul zijn er steeds minder in Nederland. “Het is een uitstervend beroep,” vertelt Jan. “Ik denk dat er hooguit twintig mensen over zijn in ons land die dit nog kunnen.” Ook bij L.J. Harri hebben ze met het verlies van Paul hun instrumentenservice stopgezet. Er is niemand die ervoor is opgeleid.

Millimeterwerk

Is het einde van kompasrevisie als beroep in zicht? “In de toekomst (en op dit moment al) zullen steeds meer mechanische kompassen worden vervangen door elektronische kompassen. Op moderne schepen heb je nauwelijks nog vloeistofkompassen staan,” vertelt Jan. Toch zijn er genoeg mensen die hun mechanische kompassen koesteren en deze het liefste laten repareren. Echter, onderdelen voor mechanische kompassen zijn bijna niet meer te krijgen aangezien de Engelse fabriek deze al lang niet meer levert.

Pauls instrumentarium (werkplaats, red.) lag bezaaid met schroevendraaiers, handtangen en ander gereedschap om zijn werk uit te voeren. Als er een kompasroos gesteld moest worden kwam het aan op de millimeter nauwkeurig. “Dan moet je de pen en de steen uit het kompas vervangen. Het zijn diamantjes die je daarin plaatst, en die pennen moeten helemaal recht afgesteld worden anders geeft het kompas de verkeerde koers aan,” illustreert Jan als voorbeeld van waar Paul zich mee bezighield. Het ging om de fijne instrumentmakerij.

Zelf vond Jan de werkplek van Paul een puinhoop. “Ik voelde me er nooit op mijn gemak maar Paul kon zich blind door de bergen gereedschap heen voortbewegen,” reflecteert Jan.

Hobby en werk tegelijk

Vier jaar geleden ging Paul op zijn 65ste met pensioen. Desondanks zette hij zijn werkzaamheden als instrumentmaker thuis in Hoorn voort en hield hij contact met zijn klanten. “Het repareren van instrumenten was zowel zijn hobby als zijn werk,” vertelt Jan, “Hij wordt nu al enorm gemist; als beroepsspecialist en als vriend.”

Paul Schol is 69 jaar geworden.