Navigatie

Mal de mer: een gezonde navigatiefout

22:52

Tekst: Willem Plet

Zeeziekte. We hebben er bijna allemaal weleens last van. Maar wat is het eigenlijk? Waarom kan een oceaanoversteek van vier weken er gespaard van blijven, terwijl een middagje IJsselmeer in een hel verandert? Is het te voorkomen en wat kunnen we doen wanneer we ons al katterig of zeeziek voelen? 

In feite is zeeziekte helemaal geen ziektebeeld. De symptonen zijn het resultaat van een normale reactie van een gezond persoon op de beleving van ontstellende beelden of bewegingen. Zie het als een navigatiefout. Bij zeeziekte zijn we ons minder goed bewust van onze positie en de bewegingen die we maken ten opzichte van een vaste ondergrond.

Lichaamsbalans

Medisch gezien is zeeziekte een zintuiglijke herschikking waarbij de signalen van de vestibulaire receptoren, de ogen, en de non-vestibulaire proprioceptoren afwijkend zijn van de signalen die we op basis van ervaring verwachten. Het vestibulair systeem, of beter gezegd; het evenwichtsorgaan, is gelegen in ons binnenoor. Dit gedeelte van het oor geeft bij zeeziekte andere informatie door aan ons brein over bewegingen en positie dan dat het oog waarneemt.

Zo bewegen wij niet ten opzichte van de boot of de bioscoopzaal waarin we zitten, maar verteld het evenwichtsorgaan dit wel aan onze hersenen. Deze slechte afstemming tussen oog en evenwichtsorgaan wordt gezien als een belangrijke oorzaak van zeeziekte. Non-vestibulaire proprioceptie zorgt ervoor dat ons lichaam de prikkels van buitenaf omzet naar een passende reactie van de spieren. Zo geven de motorische zenuwen bevel uit naar de spieren om zich schrap te zetten voor bewegingen waar het evenwichtsorgaan en de ogen over in conflict zijn. In het geval van zeeziekte kan dit tot spierverslapping en samentrekking van de maag leiden.

Ziektegevoel 

Het verschil tussen de waargenomen en daadwerkelijke beleving van beelden of bewegingen kan de symptomen van zeeziekte naar boven brengen. Letterlijk en figuurlijk. De symptonen hebben allemaal te maken met misselijkheid en de daaraan gerelateerde stress. Het begint meestal met gapen, rusteloosheid, zweten en bleekheid van de huid. In de ernstigere gevallen loopt het uit tot katterigheid, overgeven, uitdroging en uitputting.

Deinen, hellen, rollen, stampen

Welke bewegingen maken nu daadwerkelijk zeeziek? De meningen lopen nogal uiteen. Dit ligt vooral aan de onwaarschijnlijk grote hoeveelheid factoren zoals het type schip, de fysieke en mentale gezondheid, het vaargebied, de duur van de reis, etc. Een platbodem zal bijvoorbeeld meer last ondervinden van grote voorinkomende golven dan een scherp jacht. Een stampend schip is het resultaat. Echter bij kleinere golven zeilt een platbodem weer een stuk rustiger, zonder de op en neer gaande beweging over het vlak van kiel en stevens die een scherp jacht vaak blijft maken. De verschillen zijn enorm en moeilijk samen te vatten in een eenduidige theorie over wanneer we precies zeeziek worden.

Voor sommigen ontstaat zeeziekte al bij lichte deining en bij andere zeevarenden juist pas bij zware storm. Het kan echter ook andersom voorkomen. Uit onderzoek blijkt dat de meeste mensen verticale bewegingen met een trilling van 1Hz beter verdragen dan een trilling van 0,2Hz. Dit komt neer op een trilling met een periode van 1 seconden tegenover een trilling met een periode van 5 seconden. Afgaand op alleen een verticale beweging is een snelle trilling dus beter te behappen dan een langzame trilling. Dit kan het verschil zijn tussen het lichte deinen van een klein vissersbootje, of de trage bewegingen van een cruiseschip. Hier is echter geen rekening gehouden met plotselinge harde schokken die van invloed zijn op zeiljachten die zich bijvoorbeeld op een stormachtige Noordzee bevinden.

Een studie van het TNO benadrukt wat de effecten zijn van het deinen, stampen en rollen van schepen op zeeziekte. Met een simulator die scheepsbewegingen nabootst werd een groep proefpersonen blootgesteld aan lichte deining met een verwaarloosbaar ziekmakend potentieel. Ook werden stampende en rollende bewegingen onafhankelijk van elkaar getest zonder dat er significante zeeziekte optrad. Echter wanneer een lichte deining werd aangevuld met stampende en of rollende bewegingen, steeg het aantal zeezieken explosief. De studie concludeert dat het beeld dat zeeziekte voornamelijk door op en neergaande bewegingen wordt veroorzaakt verouderd is, omdat rollen en stampen een significante invloed hebben op het verergeren van het ziekmakend potentieel van de bewegingen.

Nut

Wat is het fysiologisch belang van zeeziekte? Een griep zuivert het lichaam en een ontsteking heeft als doel het verwijderen van het schadelijke agens en het herstellen van de schade. De wetenschap is er echter nog niet uit waarom de signalen van onze evenwichtsorganen zo een ziekmakend effect kunnen hebben op het lichaam. We begrijpen wel tot in detail wat er gebeurt, maar het waarom is nog een vraagteken.

In 1977 stelde onderzoeker Treisman dat zeeziekte dezelfde reactie is als een vergiftiging die de visuele en vestibulaire signalen verstoren waardoor emesis optreedt. Oftewel, we gaan er van braken. Zijn theorie houdt in dat zeeziekte een reactie is geëvolueerd uit een vergiftigingsreactie. Bij vergiftiging kan het inderdaad gebeuren dat overgeven het vergif weer uit het lichaam verwijderd. Toch kwam er stevige ontkrachtende kritiek op de theorie. Hoe effectief is het om vergif uit te kotsen wanneer er vrijwel altijd sporen achter blijven, en hoe heeft het vergif überhaupt in de maag kunnen komen na de neus, de tong, en de viscerale receptoren te hebben gepasseerd? Uitsluitsel over het evolutionair belang van zeeziekte als beschermingsmechanisme is er dus niet. Maar wat kunnen we er in de praktijk eigenlijk tegen doen?

Wijdverspreid

Opvallend is dat de medische literatuur vaak concludeert dat bijna een derde van alle mensen die over land, water, of door de lucht reizen, wordt beïnvloed door reisziekte, maar dat er eigenlijk te weinig onderzoek en documentatie is wat betreft de voorzorgsmaatregelen en de aanpak van de conditie. Een goede voorbereiding op zeeziekte is echter ook persoonsgebonden en gebaseerd algemene profylactische maatregelen en de juiste medicijnen. Een beste tip is er dus niet; wel een amusante selectie van verzamelde suggesties.

Suggesties

  • ‘Ik was nooit zeeziek, ik ben het niet en zal het ook nooit worden!”. Overtuig jezelf.
  • Hou de horizon in de gaten, niet de andere zeezieken
  • Blijf buiten in de frisse lucht
  • Overeet je niet met vet en zoet voedsel. Drink geen alcohol.
  • Eet crackers om toch energie binnen te krijgen
  • In plaats van zeeziektepillen, maak gebruik van scopolamine pleisters, of magnetische en acupressuur armbandjes, overgeven maakt dan niet meer uit.
  • Verleg de koers; lekker halve of ruime wind varen, ga zelf aan het stuurwiel staan.
  • Let op met anticonceptie pillen, die gaan evengoed mee overboord met overgeven. Onverwachte zwangerschappen kunnen het gevolg zijn.
  • Installeer stroboscopen aan boord, of draag een bril met sluiters die met een frequentie van 4Hz open en dicht gaan. Lees vooraf wel even het testrapport van de NASA door.
  • Slik gemberpillen
  • Als het kan; hang een hangmat op, een eeuwenoude methode.
  • concentreer je op kleine klusjes die je zittend buiten in de kuip kan doen
  • Maak je oren schoon. Overmatig oorsmeer kan duizeligheid en zeeziekte versterken.
  • Zijn de oren schoon? Zet een medisch audio programma aan, bijvoorbeeld Nevasic. Te downloaden voor smartphones, geeft dit programmaatje een geluidsfrequentie af die we net niet horen, maar wel ons evenwichtsorganen stabiliseert.
  • Let op de ademhaling. Rustig en diep. Hyperventilatie verergert het ziektegevoel.
  • Geef over! Overgeven kan opluchtend werken. Lijzijde!
  • Rust uit. Ga niet tegen de bewegingen van de boot in, maar beweeg juist mee. Ontspan.

ZEI1112R55__MG_9600Medicijnen

Dramamine, Bonine, Cinnerazine, Dimenhydrinate, Meclozine, Hyoscine, Diphenhudramine, Promethazine theoclate, Cyclizine, Promethazine hydrochoride, Scopolamine met dexamphetamine, antihistamine promethazine met een beetje efedrine, Diazepam, Prozac, etc. Het is slechts een gedeelte van een lange lijst aan medicijnen die kunnen helpen tegen zeeziekte. Een uniforme aanpak tegen zeeziekte bestaat echter niet. Natuurlijk zijn sterke medicijnen met stoffen zoals efedrine en dexamphetamine succesvol gebleken. Door recreatief gebruik van die middelen zijn ze echter in de ban gedaan.

Immuun 

Zeilers die geen last zullen krijgen van zeeziekte zijn kinderen tot ongeveer zes jaar oud.

Zeeziekte komt bij kinderen tot die leeftijd vrijwel niet voor. Dit komt doordat de vestibulaire receptoren nog niet volledig zijn ontwikkeld en ze de bewegingen dus nog niet goed kunnen registreren.

Scheepsontwerp

Het ontwerp van een zeilboot kan de gevoeligheid voor zeeziekte enorm beïnvloeden. Een wreed schip, waarbij de aanvangsstabiliteit groot is, zal na een hellend moment op ‘wrede’ wijze het evenwicht proberen te herstellen. Het heeft een zogenaamde korte slingertijd. Een rank schip, wat in principe wel een groot stabiliteitsbereik kan hebben, maar erg aanvankelijk erg schommelt, zoekt minder snel het evenwicht op na een hellend moment. Het verschil mag duidelijk zijn. De korte slingertijd van een wreed schip kan in hoge zeeën als een achtbaanrit aanvoelen, terwijl een rank schip zich soepeler door de golven begeeft. Bij minder zeegang zal het ranke schip echter altijd meer blijven bewegen dan het stabiele wrede schip. Als voorbeeld kan een skûtsje als wreed schip en een S-spant jacht als rank schip worden gezien.

Ook tijdens het ontwerpen van het interieur van schepen kan al rekening gehouden worden met zeeziektegevoelige plekken aan boord. Midscheeps dwarsscheeps gezien slaapt immers ook een stuk lekkerder dan onder de voorplecht. Ook bij de Nederlandse Marine zijn de 108 meter lange patrouilleschepen op een zeeziektebewuste wijze ingedeeld. Zo zat de commando centrale vroeger altijd diep weggestopt in het schip. Dit veroorzaakte veel zeeziekteleed. Het risico op uitval van die mensen door zeeziekte is nu geminimaliseerd door de plaatsing van de commandocentrale bij de navigatiebrug meer naar het midden van de lengte van het schip en door de plaatsing van ramen voor zicht op de horizon.

Last modified: 6 mei 2021
Sluiten