Hartekreet van een verontruste keurmeester

Praktijk check de afsluiters

Duizenden jachten, oude en nieuwe, lopen gevaar te zinken. Oorzaak van het dreigende onheil: goedkope messing afsluiters, aldus de Britse jachtexpert Paul Stevens.

Tekst en foto’s Paul Stevens Vertaling Hans Buitelaar

Alle jachtwerven moeten weten dat afsluiters onder de waterlijn van brons horen te zijn. Alleen hoge kwaliteit afdichtingen van huiddoorvoeren volstaan. Het is bekend dat de goedkopere, messing afsluiters problemen kunnen geven – met mogelijk catastrofale gevolgen. Toch hebben ook gerenommeerde werven de laatste jaren gewoon deze afsluiters toegepast beneden de waterlijn.

Messing afsluiters bestaan gemiddeld uit veertig procent zink en zijn beslist ongeschikt voor huiddoorvoeren onder water. Al even verontrustend is het feit dat veel watersporters vervangende afsluiters kopen van messing, in de veronderstelling dat ze bronzen of DZR-messing (ofwel ontzinkingsvrij messing, bestand tegen zout water) exemplaren te pakken hebben. Vooral gebrek aan goede voorlichting en onduidelijke informatie op verpakkingen is daar debet aan. Tijdens inspecties heb ik honderden messing afsluiters en huiddoorvoeren gezien die gewoonweg ongeschikt zijn voor gebruik op zout water.

Zinken door ontzinking

Op zout water is messing, een legering van koper en zink, onderhevig aan ontzinking: het zout ‘vreet’ het onedele zink uit het metaal en het resterende koper wordt poreus en breekbaar. Verwortelen, zo wordt dit proces wel eens genoemd omdat het metaal een oranje kleur krijgt.

Een paar decennia gelden werden jachtbouwers die messing afsluiters gebruikten meestal in tests en door taxateurs aangesproken en dan verbeterden ze op dit punt de productie van hun boten. Alles veranderde in 1998, toen de Europese Richtlijn Pleziervaartuigen (Recreational Craft Directive) van kracht werd. Alle jachten moeten sindsdien voldoen aan een reeks ISO-normen. Waar het de afsluiters betreft, heeft deze regel zeker geen verbetering teweeg gebracht. De norm voor metalen afsluiters en huiddoorvoeren (ISO 9093-1) stelt onomwonden: gebruikte materialen moeten corrosiebestendig zijn – oftewel roestvrij. Verbazingwekkend genoeg definieert de richtlijn dit begrip als: ‘een materiaal dat binnen een tijdsbestek van vijf jaar geen gebreken toont in densiteit, sterkte of functioneren’.

Zolang verzwarende omstandigheden uitblijven, zoals een lekstroom met aanverwante elektrolytische corrosie, zal gewoon messing het de voorgeschreven periode inderdaad volhouden. Maar is een levensduur van vijf jaar acceptabel voor cruciale onderdelen die de boot onder de waterlijn behoeden voor afzinken?

Resistent messing

Eigenlijk is het nog erger, want er zijn materialen voorhanden die een levensduur hebben van veel meer dan vijf jaar. Al in 1980 werd in de Britse metaalnormen een legering vastgesteld met de omschrijving CZ132, een koper-zinklegering die niet onderhevig is aan ontzinking. Dit type messing werd bekend onder de benaming DZR (dezincification resistant, Europees normeringsnummer: CW602N). Dit metaal heeft zich bewezen als gelijkwaardig aan brons bij gebruik op zout water. Daarom is het tegenwoordig veelvuldig in gebruik in maritieme en nautische omgevingen. Helaas heeft DZR nog iets gemeen met messing: een hoge prijs.

De prijs van messing is ongeveer een kwart van die van brons of DZR. De reden voor het toepassen van messing is dus meestal bezuiniginsdrift.

Loterij

De aanschaf van een goede afsluiter kan uitlopen op een loterij. Een goed gesorteerde watersportwinkel heeft doorvoeren, kranen en nippels in verschillende uitvoeringen en materialen. Niet altijd is de uitbater van de zaak echter op de hoogte van de herkomst en materialen in de verpakkingen en nog minder vaak is op die verpakking aangegeven welke onderdelen bij elkaar passen en van hetzelfde materiaal zijn.

Brons, DZR-messing en gewoon messing zijn alle drie goudkleurig en zien er identiek uit. Kogelafsluiters zijn soms verchroomd en zien er dan zilverachtig uit. Ik heb nergens verchroomde kogelafsluiters gevonden die werden aangemerkt als kernmateriaal uit brons of DZR te bestaan. Meestal zijn bronzen en DZR huiddoorvoeren, kogelafsluiters en aansluitnippels gemerkt met een nummer in het metaal. Messing onderdelen worden vaak helemaal niet voorzien van zo ’n nummer. Laatst kocht ik twee slangnippels van het type dat gewoonlijk gebruikt wordt voor de slangen van een onderwatertoilet. Ze zaten in dezelfde kleur verpakking en zagen er hetzelfde uit. Wie goed oplet, kan op de verpakking van de ene het woord ‘brons’ ontdekken, bij de andere ontbreekt dat. Dat is het enige verschil. Als niet expliciet brons of DZR op de verpakking staat, moet u ervan uit gaan dat het gewoon messing is.

Nautisch brons
Tonval is een messinglegering en wordt verkocht met de omschrijving ‘nautisch brons’. Dat is misleidend, want het materiaal is doodgewoon messing, met een mengverhouding zestig procent koper en veertig procent zink. In 2000 zonk een visboot, Random Harvest, doordat de Tonval afsluiters kapot gingen. De Marine Accident Investigation Branche, een Britse instelling die maritieme ongevallen onderzoekt, concludeerde in een rapport dat afsluiters van dit materiaal niet geschikt zijn voor gebruik onder de waterlijn volgens de normen van de Richtlijn Pleziervaartuigen.

Merktekens

De vernikkelde kogelafsluiter op de foto draagt het merkteken ‘CW617N’, een Europees kenmerk voor gewoon messing, met hoog zink gehalte. Kogelafsluiters zoals deze worden bij miljoenen geproduceerd, ze leveren uitstekende prestaties in waterleidingen waar alleen zoet water door loopt. Dit materiaal is echter niet beschermd tegen ontzinking en zou daarom nooit moeten worden toegepast op schepen die op zout water komen. Deze afsluiter, gemaakt van dik metaal, zal het wel een aantal jaren uithouden, maar zodra het materiaal bloot staat aan elektrolyse, versnelt het proces van ontzinking dramatisch. Als een jacht een walstroomaansluiting heeft en allerlei elektronische apparatuur, is er snel sprake van lekstroom die ook inwerkt op de afsluiters. Om die reden kwam het visjacht Random Harvest bijna tot zinken.

In een poging de onduidelijkheid weg te nemen, heeft de Britse Copper Development Association een merkteken geïntroduceerd, CR. Dit staat voor Corrosion Resistant en kan op ontzinkingsbestendig messing worden aangebracht. Het is helaas geen verplicht merkteken.

Op websites van fabrikanten en op verpakking is vaak informatie te vinden over de gebruikte materialen van huiddoorvoeren, slangnippels en afsluiters, maar even zo vaak ontbreekt die informatie.

Jachtwerven blijven stil
Als jachtwerven blijven doorgaan met het monteren van goedkope messing afsluiters en huiddoorvoeren, zouden ze dat tenminste duidelijk moeten maken aan hun klanten. Dan weten de watersporters in ieder geval dat het heel belangrijk is om regelmatig deze onderdelen te controleren, willen ze een ramp voorkomen. De ISO norm 9093-1, waarin de vijf-jaar-roestbestendigheid is omschreven, is aangemerkt als ‘in evaluatie’. Een prachtig moment om deze norm aan te passen.

Bij het vervangen van afsluiters mag geen twijfel bestaan over de kwaliteit en het gebruikte materiaal. Brons of DZR zijn de enige goede keuzes voor deze cruciale onderdelen onder de waterlijn.

Oorspronkelijk verschenen in Yachting Monthly juni 2011.

Steekproef
Een kleine steekproef langs Nederlandse watersportzaken met een website en online watertsportzaken leert dat in Nederland via de gebruikelijke kanalen vrijwel alleen maar kogelafsluiters van verchroomd of vernikkeld messing te koop zijn. [HB]

Technische informatie
Op internet is op de Engelse versie van Wikipedia een lijst te vinden met alle typen messing, door als zoekterm ‘brass’ in te toetsen. Het lemma in de Nederlandse versie van Wikipedia is korter, zonder lijst.

Het rapport van het onderzoek naar het ongeluk met de visboot Random Harvest is te vinden op www.maib.gov.uk/publications/investigation_reports/2000/random_harvest.cfm

Voor- en nadelen van vier soorten afsluiters

Klassiek
Dit type heeft door jarenlang gebruik zijn betrouwbaarheid bewezen. Het bestaat uit een tapse, holle plug in een huis met een holte waar de kegel in past. Met de openingen dwars op de waterdoorvoer van het huis, is de afsluiter dicht. Een kwartslag draait hem open.

Voor:
– Meteen zichtbaar of de afsluiter open of dicht staat.
– Maar één bewegend deel.
– Wordt geleverd als één geheel, compleet met aangefitte bouten.
– Heel gemakelijk te demonteren voor controle.

Tegen:
– Duur.

Schroefafsluiter
Deze afsluiter werkt als een ouderwetse waterkraan, hij schroeft open en dicht, kan ook gedeeltelijk open staan. Wordt op moderne jachten niet meer gebruikt, nog wel veel te zien op oudere gebruikte jachten. Wanneer deze van het juiste materiaal zijn gemaakt, hebben ze een goede levensduur. Vaak roesten ze in de praktijk.

Voor:
– Geen voordelen.

Tegen:
– Meer risico van verkeerd materiaalgebruik, omdat het uit verschillende componenten bestaat.
– Voldoet niet aan de ISO-standaard, die bepaalt dat zichtbaar moet zijn of een afsluiter open of dicht is.
– Niet gemakkelijk te demonteren voor inspectie.
– Risico dat hij niet meer sluit als vuildeeltjes in de opening komen.
– Kraanafsluiters zijn erg veel gemaakt van gewoon messing, zonder merktekens, dus het is niet te controleren of ze wel van het juiste materiaal zijn.

Kogelafsluiter
Dit type is bijna universeel toegepast in nieuwe jachten. Met een draaiende bal in het waterkanaal. De bal is doorboord. De doorboring dwars op de waterdoorlaat gedraaid, sluit de kogel af. Een kwartslag brengt de doorboring in lijn met de waterdoorlaat, dan is hij open. De hendel staat in lijn met de doorboring. Zo is altijd zichtbaar of de afsluiter open is of dicht.

Voor:
– Snel en makkelijk te bedienen, de stand is direct zichtbaar.
– Betrouwbaar en lange levensduur, mits van het juiste materiaal gemaakt.
– Minder duur dan klassieke afsluiters, hoewel het prijsverschil kleiner is als dit type van de juiste – duurdere – materialen is gemaakt.

Tegen:
– Neemt veel ruimte in beslag wanneer de grotere maten worden gebruikt die nodig zijn voor kuipafvoer en toilet.
– In grote aantallen gemaakt, meestal van messing zonder merktekens. Daardoor is het moeilijk de goede van de slechte te onderscheiden.

Liever plastic?

Kunststof afsluiters genieten de voorkeur van veel langeafstandszeilers.

Voor:
– Dit type wordt als geheel verkocht, met aansluitingen bijgeleverd van hetzelfde – juiste – materiaal.
– Geen galvanische of elektrolytische corrosie.
– Nauwelijks onderhoud.
– Goede kwaliteit.

Tegen:
– Niet zo vuurbestendig als metaal – daardoor niet geschikt voor montage in motorruimtes.
– Duurder dan massaal geproduceerde messing afsluiters.

De auteur

Paul Stevens, 58 jaar, is jachtexpert en geeft les aan het vermaarde International Boatbuilding Training College in Lowestoft. Hij zeilt al zijn hele leven en heeft de laatste drie decennia 24 jachten gehad. Nu zeilt hij een Westerly 33 met kitstuig.